НЫЗАМ ҲҮЖЖЕТЛЕРИ ИНСАН ҲУҚЫҚЛАРЫН ҚОРҒАЙДЫ
Мәмлекетимиз Президентиниң Пәрманы менен тастыйықланған 2022-2026-жылларға мөлшерленген Жаңа Өзбекстанның Раўажланыў стратегиясында мәмлекетимизде әдиллик ҳәм нызам үстинлиги принциплерин раўажландырыўдың ең тийкарғы ҳәм зәрүр шәртине айландырыў мақсет ҳәм ўазыйпалары белгиленген еди.
Нызам үстинлигин тәмийинлеўде пуқаралардың жеке меншикке болған ҳуқықларын қорғаў ең әҳмийетли мәселелердиң бири есапланады. Ҳәрекеттеги нормативлик-ҳукықый ҳүжжетлеримизде жеке меншикти қорғаўға бағдарланған қағыйдалар бар болыўына қарамастан айырым жағдайларда турақ жайлар жайласқан жер участкаларын мәмлекет зәрүрликлери яки исбилерменлик мақсетлерине пайдаланыў ушын алыўда, пуқаралардың турақ жайларға, жер участкаларына болған меншик ҳуқықының бузылыўына жол қойылып келди. Буған тийкарынан ҳәкимликлер тәрепинен пуқара, исбилерменлер яки шөлкемлерге жер участкасын бериўде нызам ҳүжжетлери қағыйдаларының бузылыўына жол қойылыўы, жер майданларын бериўде бир-бирине қарсы келетуғын ҳәкимлик қарарларының шығарылыўы, сондай-ақ, жаңадан тайынланған ҳәкимниң өзинен бурынғы ҳәким қарарын бийкарлап жаңадан қарарлар қабыл етиўи, айырым коррупциялық жағдайлардың жүзеге келиўине себеп болмақта.
Мәмлекетимизде қабыл етилген стратегияда бул мәселелерди шешиў ушын меншик ҳуқықларының қол қатылмаслығын исенимли қорғаў, мәмлекет шөлкемлериниң меншик қатнасықларына байланыслы ислерге нызамға қарсы араласыўын шеклеў, жеке меншиктиң қол қатылмаслығы ҳәм оны қорғаў кепилликлерин күшейтиў, меншик, сондай-ақ, жер участкасына болған ҳуқықларды сөзсиз тәмийинлеў ўазыйпалары белгиленди. Бул ўазыйпаны әмелге асырыўда, меншик, сондай-ақ, жер участкасына болған ҳуқықлар менен байланыслы барлық басқарыў ҳүжжетлерин қатаң түрде тек суд тәртибинде бийкарлаў ямаса ҳақыйқый емес, деп табыў әмелиятын енгизиў зәрүрлиги белгилеп берилди.
Стратегияда белгиленген ўазыйпаларды әмелге асырыў бағдарында 2022-жылы 24-августта «Мүлк ҳуқықының қол қатылмаслығын исенимли қорғаў, мүлклик қатнасықларға тийкарсыз араласыўға жол қоймаў, жеке меншиктиң капиталласыў дәрежесин арттырыў илажлары ҳаққында»ғы Президент Пәрманы қабыл етилди. Пәрманға муўапық 2022-жыл 1-сентябрьден баслап жерге болған ҳуқықтың пайда болыўына тийкар болған ҳүжжетлер тек ғана суд қарары тийкарында бийкар етилиўи ямаса ҳақыйқый емес, деп табылыўы мүмкин, жерден ықтыярлы түрде бас тартыўды ҳүкимет яки ҳәким қарарлары менен рәсмийлестириў бийкар етилип, бул жағдай нотариаллық кеңсеси тәрепинен тастыйықланған арза менен тастыйықланады. Юридикалық шахс сапластырылыўы менен оның жерге болған ҳуқықларынан айырыў бийкар етилип, жер участкаларын жәмийет, мәмлекет зәрүрлиги ушын алып қойыўда компенсация есабында мәмлекеттиң басқа көшпес мүлкин бериў, бунда көп қабатлы жайлардан квартиралар берилиўи нәзерде тутылды.
Турақ жайға болған меншик ҳуқықларын әмелге асырыўда ямаса турақ жай мүлк ийеси менен туўысқанлық байланысларына ийе болмағанларды турақлы дизимнен шығарыў ушын олардың разылығын алыў, суд тәрепинен турақ жайға инсаплы ийелеўши, деп табылған физикалық шахстан усы турақ жайды оған меншик ҳуқықы мәмлекетлик дизимнен өткерилген ўақыттан баслап 3 жыл өткеннен кейин натурал түринде талап етип алыў бийкар етиледи. Сондай-ақ, 2023-жылдың 1-январынан баслап Кадастр ҳәм көшпес мүлкти дизимнен өткериў интеграциялық информациялық системасы көшпес мүлк объектлерине болған ҳуқықлардың мәмлекетлик реестри ҳәм оған тийисли болған мағлыўматлар жүргизилетуғын, мағлыўматлардың ҳақыйқатлығы ҳәм исенимлилигине мәмлекет тәрепинен кепиллик берилетуғын бирден-бир хабар бериў системасына айландырылады.
Меншик ҳуқықына байланыслы ҳуқықларын қорғаў ушын экономикалық яки пуқаралық ислери бойынша судларына мүрәжат етиўде пуқаралар ҳәм исбилерменлерге қыйыншылық туўдырып атырған мәселелердиң бири бул даўа арзалар бериўде төлениўи тийис болған мәмлекетлик бажы пулы есапланады. Бул мәселеде жеңилликлер жаратыў ушын усы жылдың өзинде судларға мал-мүлк, меншик ҳәм буйымларға байланыслы меншик ҳуқықына тийисли даўа арзаларын бериўде регрессив, яғный, кемейип баратуғын мәмлекетлик бажы ставкаларын қолланыўды нәзерде тутыўшы нызам жойбарын ислеп шығыў белгиленди. Сондай-ақ, ҳүкимет тәрепинен көшпес мүлк ҳәм оған тийисли ҳуқықлардың есабын жүргизиўде ашықлық принципин енгизиў мақсетинде көшпес мүлкке болған ҳуқықлардың мәмлекет реестриндеги ашық мағлыўматлар қурамын белгилеў ҳәм ашық мағлыўматлар тийкарында ғалабалық геопорталын жаратыў ҳәм мағлыўматларды Миллий геохабар системасы арқалы мәмлекет ҳәм хожалық басқарыў шөлкемлерине, физикалық ҳәм юридикалық шахсларға жеткерип бериў тәртибин ислеп шығыў нәзерде тутылды.
Жәмийетимизде жеке меншик үстинлигин тийкарғы принцип ретинде белгилеў ушын мәмлекетлик шөлкемлердиң рәсмий мағлыўматына исенип мал-мүлк, буйымларды сатып алған шахстың ҳуқықын қорғаў системасын жетилистириў, мал-мүлкке инсаплы ийелеўшиниң меншик ҳуқықларына кепиллик бериў ҳәм меншик ийесиниң бузылған ҳуқықларын тиклеўдиң финанслық механизмлерин қолланыў бойынша нормативлик-ҳуқықый ҳүжжетлер жойбарларын таярлаў белгиленди.
Стратегияда нызам үстинлиги ҳәм конституциялық нызамлылықты тәмийинлеў ҳәм бул процесстиң бас критериясы ретинде инсан қәдирин белгилеў мақсетинде «Пуқара ҳәм исбилерменлер ҳәкимшилик суд қорғаўында» ураны астында кең үгит-нәсиятлаў жумысларын әмелге асырып барыў, суд процесинде тәреплердиң ҳақыйқый теңлиги ҳәм тартысыўшылық принциплерин жүзеге шығарыў, процессуал нызамшылықта адвокаттың ўәкилликлерин, сондай-ақ, дәлиллерди топлаў ҳәм усыныў ўәкилликлерин кеңейтиў нәзерде тутылды.
Пуқара ҳәм исбилерменлердиң даўа арзалары бойынша ислерин көрип шығыўда ушырасатуғын машқалалардан бири — арзаның қайсы судтың судлаўына тийислилик мәселеси есапланады. Себеби, экономикалық яки пуқаралық ислери бойынша судына берилген арзалар, усы судтың судлаўына тийисли болмаса бул арзалар арза бериўшиге қайтарылып, ол жаңадан тийислилиги бойынша басқа судқа мүрәжат етип, ақыбетинде даўагердиң сергизданшылыққа ушыраўына алып келетуғын еди.
Сонлықтан, бул машқаланың алдын алыў ушын стратегияда суд системасында «бир айна» принципин кең енгизиў мақсетинде арзаларды судқа тийислилигине қарамастан қабыллаў, ўәкилликли судқа жибериў ҳәм анық бир ис шеңберинде барлық ҳуқықый ақыбетлерди шешиўди тәмийинлеў системасын енгизиў, ис пуқаралық, экономикалық ямаса ҳәкимшилик судқа тийисли болыўына қарамастан, оны усы судлар тәрепинен қабыллаў ҳәм тийислилигине бола басқа судқа жибериў тәртибин белгилейтуғын ҳәм мәмлекет шөлкемлери тәрепинен жеткерилген зыянды қаплаў, басқа ҳуқықый ақыбетлерге тийисли мәселелерди шешиў бойынша ҳәкимшилик судлар ўәкиллигин анық белгилеў бойынша нызам жойбарын ислеп шығыў нәзерде тутылды. Соның менен бирге, мәмлекет шөлкемлери ҳәм лаўазымлы шахслардың атқарып атырған жумыслары үстинен нәтийжели суд қадағалаўын орнатыў, пуқара ҳәм исбилерменлик субъектлериниң әдил судлаўға ерисиў дәрежесин жоқарылатыў, ҳәкимшилик судларда лаўазымлы шахслардың қарарлары үстинен берилген шағымларды көрип шығыў системасын жетилистириў арқалы суд қадағалаўын қолланыў саласын кеңейтиў, қабыл еткен қарары, ҳәрекети яки ҳәрекетсизлиги нызамға қайшы емеслигин ҳәкимшилик судта тастыйықлаў миннетлемесин, оны қабыл еткен лаўазымлы шахстың өзине жүклеў тәртибин, яғный «судтың жедел қатнасыўы» принципин енгизиў бойынша нызамлар таярлаў белгиленди.
Физикалық ҳәм юридикалық шахсларды қыйыншылыққа ушырататуғын машқалалардың бири суд ҳәм басқа уйымлардың қабыл еткен ҳүжжетлериниң өз ўақтында ҳәм толық орынланбаўы есапланады.
Стратегияда суд ҳәм басқа да уйымлар ҳүжжетлериниң өз ўақтында нәтийжели орынланыўын тәмийинлеў мақсетинде лаўазымлы шахслар ҳәкимшилик суд шешимин орынламаған жағдайда, оларға «асып баратуғын» жәрийма ҳәм басқа да ҳуқықый шараларды қолланыў тәртибин белгилейтуғын, анық бир ҳәрекетлерди әмелге асырыў ямаса оларды әмелге асырыўдан өзин тыйыў миннетлемесин жүклейтуғын ҳәм суд ҳүжжетин орынлаўдан бас тартқанлық, оның орынланыўына тосқынлық еткенлик ушын ҳәкимшилик жуўапкершилик жазасын белгилейтуғын нызам ҳүжжетлерин ислеп шығыў белгиленди. Сондай-ақ, судлар тәрепинен орынлаў қағазларын пуқараның қатнасыўысыз электрон формада жибериў имканиятын беретуғын электрон платформаны жаратыў арқалы бул процессти толық санластырыўға өткериў, орынлаў процесин ашық тәризде аралықтан турып онлайн гүзетип барыў имканиятын жаратыў, суд тәрепинен тайынланған жәриймаларды арнаўлы сан бойынша төлеў системасын әпиўайыластырыў бағдарламасын ислеп шығыў, суд ҳәм басқа да уйымлардың ҳүжжетлерин орынлаўдың алтернативалық усылларынан пайдаланыў көлемин кеңейтиўдиң ҳуқықый тийкарларын жаратыў, өз-ара қарыздарлықты тәртипке салыў, есап-китап етиў ҳәм өндириў институтлары ҳәм механизмлерин енгизиў бойынша нормативлик-ҳуқықый ҳүжжетлерди таярлаў белгиленди. Мәжбүрий орынлаў уйымлары жумысына халықаралық стандартларды басқышпа-басқыш енгизиў системасын санластырыў ҳәм оның айырым функцияларын жеке секторға өткериў арқалы мәмлекетлик суд орынлаўшыларының жумыс көлемин қысқартыўға ерисиў бойынша усы жылдың ақырына шекем тийисли нормативлик ҳуқықый ҳүжжетлер ислеп шығыў белгиленди.
Жуўмақластырып айтқанда, стратегияда белгиленген барлық мақсет ҳәм ўазыйпалар мәмлекетимизде инсан қәдирин улығлаўға, олардың ҳуқықлары, еркинликлери ҳәм мәплерин қорғаўға қаратылған.
Тоғайтөре ҚАЛЛИБЕКОВ,
ҚМУ, Инсан ҳуқықлары, мәмлекетлик ҳуқық ҳәм басқарыў кафедрасының доценти,
юридика илимлериниң кандидаты.
