САПАЛЫ ӨНИМ ЖЕТИСТИРИЎ БАҒДАРЫНДА
Бүгинги күнде аўыл хожалығында қызғын мийнет мапазының басланыў дәўиринде дийқанлардан егинди егиўден алдын топыраққа, туқымға, оған берилетуғын төгинине ҳәм де өнип шыққан егинди зыянкес ҳәм кеселликлерден қорғаў илажларына да итибар қаратыў әҳмийетли болмақта.
Әлбетте, бул илажлардан тийкарғы мақсет — аўыл хожалығында азық-аўқат өнимлери қәўипсизлигин тәмийинлеў, сапалы ҳәм мол өним жетистириўден ибарат.
Президентимиздиң 2021-жыл 15-июльдеги «Өзбекстан Республикасы Өсимликлер карантини ҳәм қорғаў агентлигин шөлкемлестириў ҳаққында»ғы қарары тийкарында Қарақалпақстан Республикасы Өсимликлер карантини ҳәм қорғаў агентлиги тәрепинен аўыл хожалығы егинлерин зыянкес, кеселлик ҳәм жабайы шөплерден қорғаў, олардың кирип келиўиниң ҳәм тарқалыўының алдын алыў илажлары алып барылмақта. Агентлик тәрепинен бул бағдардағы жумыслардың нәтийжелилигине ерисиў мақсетинде «Әҳмийетли он бес күнлик» илажлары шеңберинде «Әҳмийетли он бес күнлик — биоқорғаў» илажлары өткерилмекте. Буннан гөзленген мақсет — «Өсимликлер карантини ҳаққында»ғы Өзбекстан Республикасы Нызамына муўапық республикамызда фитосанитар қәўипсизликти тәмийинлеў, тәбиятта биофондты раўажландырыў ҳәм зыянкеслердиң кең тарқалыўының алдын алыў ҳәм оларға қарсы биологиялық гүрес илажларын шөлкемлестириў, сондай-ақ, бул ҳаққындағы мағлыўматларды жәмийетшилик арасында кең түрде үгит-нәсиятлаўдан ибарат.
Өсимликтиң зыянкес ҳәм кеселликлерине қарсы гүресиўде биологиялық усылдан пайдаланыў сапалы өним жетистириўдиң тийкарғы шәртлеринен саналады. Бул усылда тәбияттағы энтомофаглардан үнемли пайдаланыў (қырып жибермеў, егинлер арасына энтомофагларды шақырыўшы өсимликлерди егиў), трихограмма, бракон ҳәм алтынкөз сыяқлы энтомофагларды биолабораторияларда көбейтип, далаға шығарыў ҳәм микроорганизмлер тийкарында жаратылған биопрепаратларды қолланыў илажлары әмелге асырылады. Биологиялық усылдың абзаллығы сонда, қоршаған орталыққа зыян келтиретуғын химиялық қураллардан пайдаланбастан көптүрлиликти сақлаў, экосистеманы жақсылаў, топырақ өнимдарлығын арттырыў арқалы инсан саламатлығын қорғайтуғын органикалық, сапалы өним жетистириўге ерисиў мүмкин. Қарақалпақстан Республикасында аўыл хожалық егинлеринде биологиялық усылды кең қолланыў мақсетинде бүгинги күнде районларда 69 биолабораториялар хызмет көрсетип келмекте.
Президентимиз 2022-жыл 15-январьдағы видеоселектор жыйналысында өсимликлер карантини ҳәм қорғаў агентлигине бир қатар ўазыйпалар белгилеп берген еди. Атап айтқанда, ҳәр бир мәҳәлледе өсимликлерди қорғаў хызметлерин жолға қойыў, хожалықларда биоөнимлер жетистириў бойынша тараў хызметкерлерине тапсырмаларды көрсетип өткен еди. Қарақалпақстан Республикасы Өсимликлер карантини ҳәм қорғаў агентлиги тәрепинен усы ўазыйпалардың орынланыўын тәмийинлеў мақсетинде мәҳәлле кесиминде ислеў системасы тийкарында ҳәр бир район аймақларындағы мәҳәллелерге биолаборатория баслықлары бириктирилди. Биолаборатория хызметкерлери тәрепинен жумыссыз шаңарақлардың бәнтлигин тәмийинлеў, хожалығына дәрамат кирип барыўына жәрдемлесиў мақсетинде биоөнимлер ҳәм олардың азықлық өнимлери хожалықларға тарқатылды ҳәм оларды жетистириў бойынша кең түрде түсиник жумыслары алып барылды. Ҳәзирги күнде усы хожалықларда жетистирилген биоөнимлер дала майданларына лаборатория хызметкерлери тәрепинен профилактика ҳәм зыянкеслерге қарсы гүресиў мақсетинде тарқатылмақта.
Өзбекстан Республикасы Өсимликлер карантини ҳәм оны қорғаў агентлиги тәрепинен мийўели бағларға үлкен зыянын тийгизетуғын «черешня шыбыны» (rhagoletis cerasi), «алма мийўехоры» (Cydia pomonella), шығыс мийўехоры» (Grapholita molesta) сыяқлы зыянкеслерге қарсы ғалаба түрде гүрести шөлкемлестириў мақсетинде 2022-жылдың 11-апрелинен 27-апрелине шекем «Әҳмийетли он бес күнлик» жәрияланған еди. Ҳәзирги ўақытта Қарақалпақстан Республикасы Өсимликлер карантини ҳәм оны қорғаў агентлигиниң мәмлекетлик инспекторлары тәрепинен усы «Әҳмийетли он бес күнлик» илажы шеңберинде аўыл хожалығы хызметкерлери менен биргеликте бағ майданларында мониторинг жумыслары алып барылмақта. Атызларға орнатылған феромон тутқышларға түскен зыянкеслерди тексериў-феромониторинг илажлары әмелге асырылып, мониторинг даўамында карантин астындағы өнимлерде зыянкеслер анықланған жағдайларда олар белгиленген тәртипте зыянсызландырылып (фумигация), усы зыянкеслердиң аўыл хожалығы өнимлерине унамсыз тәсири, оның пайда болыўының алдын алыў илажлары ҳаққында кең түрде түсиник жумыслары алып барылмақта.
«Алма қурты» зыянкеси 30 түрдеги мийўели ағашларға зыянын тийгизеди. Көбирек алма, ерик, ғоза, қәрелилердиң тийкарғы зыянкеси болып есапланады. Ол жылына 3 мәрте әўлад береди. Алма қуртының ҳәр бир әўладына химиялық гүрес алып барылады. Бунда индоксакарб (аваунт, антоват) 15 процентли 0,4 л/га ҳәм эмамектин бензоат тийкарлы (проклейм, протект) 5 процентли 0,5 кг/га. химиялық қуралларынан пайдаланыў унамлы нәтийже береди. Өткерилип атырған илажларда аўыл хожалығы хызметкерлерине мийўе тереклериниң зыянланыўының алдын алыў илажларының өз ўақтында әмелге асырылыўының әҳмийети түсиндирилип, оған қарсы гүресиў усыллары әмелий түрде көрсетилмекте.
Жуўмақластырып айтқанда, бундай өсимликлер карантини илажлары аўыл хожалығы егинлериниң зыянланыўының алдын алыў, азық-аўқат өнимлериниң қәўипсизлигин тәмийинлеў арқалы сапалы, фитосанитар таза өним жетистириўге хызмет етеди.
Б.ОРАЗАЛИЕВ,
Қарақалпақстан Республикасы Өсимликлер карантини ҳәм қорғаў агентлиги инспекторы.
